Z 14 na 15 maja 2022 roku odbyła się w Muzeum Pawiak kolejna edycja Nocy Muzeów. Tym razem pod hasłem „Temu, który przyjdzie” oddano hołd Tadeuszowi Gajcemu, jednemu z najwybitniejszych twórców Pokolenia Kolumbów. Muzyczną inspirację artystyczną w 100. rocznicę urodzin Gajcego połączoną z inscenizacją rekonstruktorską przygotowało Muzeum Niepodległości we współpracy z Fudacją ART oraz Członkami Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej „Pasjonaci Historii Warszawy 1939–1945”.
Nasi kadeci już od kilku lat pełnią wolontariat w Muzeum Więzienia Pawiak, a strzelcy JS 19 44 im. ppor. Aleksandra Pudło w tym roku i na Daniłowiczowskiej 18B. Przed oficjalnym otwarciem Muzeum dla zwiedzających, nasi wolontariusze zapoznali się z historią tego wyjątkowego miejsca martyrologii. Pawiak, to szczególne miejsce – miejsce pamięci męczeństwa i śmierci tysięcy Polaków z okresu zaborów i niemieckiej okupacji. Od 1863 r. był więzieniem politycznym z oddziałami męskim i kobiecym. W latach zaborów więzieni tu byli członkowie Rządu Narodowego, powstańcy 1863 r., tysiące działaczy partii robotniczych, narodowych i ludowych. W czasie rewolucji 1905-1907 Pawiak był, obok Cytadeli Warszawskiej, głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników. Więzieniem śledczym, zarówno kryminalnym jak i politycznym, był do końca panowania rosyjskiego w Królestwie, taki też charakter zachował w Polsce niepodległej.
W czasie okupacji niemieckiej Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej – gestapo, największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Masowe zbrodnie na Pawiaku wstrząsnęły nie tylko Warszawą. Szacuje się, że na około 100 tys. więźniów, którzy przeszli przez Pawiak w latach 1939-1944 – 37 tys. zginęło w egzekucjach, zostało zamordowanych w czasie przesłuchań na Szucha lub w celach, albo zmarło w szpitalu więziennym. Egzekucje na więźniach odbywały się w ogrodach sejmowym i uniwersyteckim, na skraju Puszczy Kampinoskiej w pobliżu wsi Palmiry, w Szwedzkich Górach, Wólce Węglowej, Laskach, na wydmach Łuże, w Lasach Kabackich, w Lasach Chojnowskich koło Stefanowa, w Magdalence, w Bukowcu koło Jabłonny. Na sąsiadujących z Pawiakiem ulicach odbywały się egzekucje publiczne. Około 60 tys. więźniów wywieziono do obozów koncentracyjnych, najwięcej do Auschwitz-Birkenau a także do Ravensbrűck, Gross-Rosen, Majdanka, Stutthofu, Sachsenhausen, obozu pracy w Treblince i do Buchenwaldu. Więźniowie Pawiaka po wcześniejszym pobycie w tych obozach osadzani byli także m.in. w Mauthausen-Gusen, Dachau, Flossenburgu i Bergen-Belsen.
Pawiak – to także konspiracja. Łączność działała w oparciu o dwie siatki – zewnętrzną i wewnętrzną. Działała komórka więzienna SZP (Służba Zwycięstwu Polski) a następnie ZWZ-AK (Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa). Działała komórka więzienna Delegatury Rządu. Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych, lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni – lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach. Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów pod Arsenałem Jana Bytnara „Rudego” komendanta Hufca Południe oraz innych więźniów przewożonych z siedziby gestapo w al. Szucha na Pawiak. W następstwie współpracy komórki więziennej z AK Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. Ukoronowaniem tych akcji był udany zamach, dokonany 1 lutego 1944 r. przez oddział dywersyjny KG AK „Pegaz” na dowódcę SS i Policji Dystryktu Warszawskiego, gen. Franza Kutscherę, odpowiedzialnego za masowe egzekucje publiczne w Warszawie.
